लोकमान्य टिळक : स्वराज्याची चेतना जागवणारा युगपुरुष

छावा, संपादकीय | दि. २३ जुलै (सचिन मयेकर)

भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासात अनेक तेजस्वी, प्रेरणादायक व्यक्तिमत्त्वं होऊन गेली. पण ज्या व्यक्तीने संपूर्ण जनतेच्या मनात स्वराज्याची जाणीव जागवली, अन्यायाविरुद्ध उघडपणे लढा दिला, लोकशक्तीला संघटित केलं, आणि ‘स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच’ अशी सिंहगर्जना केली, तो म्हणजे लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक.

टिळकांचा जन्म २३ जुलै १८५६ रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिखली या गावात एका मध्यवर्गीय ब्राह्मण कुटुंबात झाला. वडील गंगाधरपंत हे संस्कृतचे पंडित होते. टिळकांनी पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजमधून गणितात पदवी घेतली आणि नंतर कायद्याचे शिक्षण पूर्ण केले. शिक्षण घेत असतानाच त्यांच्यात राष्ट्रभक्तीची ठिणगी चेतवली गेली होती.

टिळकांचा जीवनमार्ग समाजप्रबोधन, पत्रकारिता, शिक्षण आणि राजकीय चळवळींनी व्यापलेला होता. त्यांनी ‘केसरी’ (मराठी) आणि ‘मराठा’ (इंग्रजी) ही वृत्तपत्रे सुरू करून ब्रिटिश सत्तेच्या विरोधात टोकाची भूमिका घेतली. त्यातून त्यांनी सामान्य जनतेच्या मनात स्वराज्याची आशा निर्माण केली. टिळक हे पहिले नेते होते ज्यांनी इंग्रजांच्या विरोधात उघडपणे आवाज उठवला आणि जनतेला जागं केलं.

सामाजिक सुधारणांमध्येही त्यांचे योगदान मोठे आहे. लोकांमध्ये एकता निर्माण व्हावी, धार्मिकता हे राष्ट्रप्रेमाचे माध्यम व्हावे, यासाठी त्यांनी सार्वजनिक गणेशोत्सव आणि शिवजयंती उत्सव यांचा प्रारंभ केला. त्या काळी ही कल्पना केवळ धार्मिक नसून, ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध जनतेच्या संघटनाचे साधन होती.

शिक्षणाच्या क्षेत्रात त्यांनी डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी स्थापन केली आणि न्यू इंग्लिश स्कूल, फर्ग्युसन कॉलेज या संस्था उभारल्या. त्यांचा विश्वास होता की, शिक्षण हे परिवर्तनाचे खरे साधन आहे.

राजकीय विचारांमध्ये टिळक हे ‘गरमपंथीय’ नेते होते. ते कॉंग्रेसच्या मवाळ धोरणांना विरोध करून थेट स्वराज्याची मागणी करीत. यामुळेच जनतेने त्यांना ‘लोकमान्य’ ही उपाधी दिली – म्हणजेच लोकांनी मान्यता दिलेला नेता.

ब्रिटिशांनी त्यांच्या कार्यामुळे घाबरून त्यांना मांडाले तुरुंगात पाठवले. तिथेच त्यांनी ‘गीतारहस्य’ हे ग्रंथलेखन केले. या ग्रंथात त्यांनी भगवद्गीतेतील कर्मयोग, निःस्वार्थ सेवेची संकल्पना, आणि राष्ट्रधर्म यांचं एकत्र चिंतन केलं.

टिळकांचा मृत्यू १ ऑगस्ट १९२० रोजी झाला. त्यावेळी देशभर शोककळा पसरली. गांधीजींनीही टिळकांना श्रद्धांजली वाहताना म्हटलं होतं – लोकमान्य टिळक हे आधुनिक भारताचे निर्माते होते.

आज त्यांच्या जयंतीनिमित्त, आपण त्यांच्या विचारांची आठवण करून घ्यावी, हीच खरी त्यांना आदरांजली. आज जेव्हा समाजात उदासीनता, स्वार्थ आणि विस्मरण वाढते आहे, तेव्हा टिळकांचे कार्य, त्यांची निर्भीडता आणि राष्ट्रप्रेम नव्या पिढीला पुन्हा उभारी देणारे ठरते.

टिळक म्हणजे क्रांतीचे रूप. टिळक म्हणजे ज्ञान, साहस आणि संघर्ष यांचा संगम. टिळक म्हणजे स्वराज्याची भूक जागवणारा अग्नितारा.