संपादकीय – भाग १ – ११ ऑगस्ट १९४७ : शेवटच्या श्वासावरचं साम्राज्य… आणि विभाजनाचं काळं सावट
दिनांक : ११ ऑगस्ट २०२५
सचिन मयेकर – छावा न्यूज पोर्टल
११ ऑगस्ट १९४७. दिल्लीतील वातावरणात एकाच वेळी दोन भावना दाटून आल्या होत्या स्वातंत्र्याचा उत्साह आणि विभाजनाची भीती. ब्रिटिश राजवट आपल्या अखेरच्या दिवसांत होती. लॉर्ड माऊंटबॅटन वायसरॉय हाऊसच्या आलिशान भिंतीआड लंडनशी तातडीच्या सल्लामसलती करत होते. सत्ता हस्तांतरणाची रूपरेषा, दोन्ही देशांच्या सीमारेषा आणि शेवटचे प्रशासकीय निर्णय यावर चर्चा जोरात सुरू होती.
पण त्या बैठकींपेक्षा बाहेरच्या भारतात लोकांचं लक्ष वेगळ्या गोष्टीकडे होतं आपला गाव, आपली जमीन, आपलं घर कोणत्या देशात जाणार? कारण ब्रिटिशांनी घेतलेल्या निर्णयानुसार, स्वातंत्र्यासोबतच भारत दोन भागांत विभागला जाणार होता भारत आणि पाकिस्तान.
सीमेचं आखणीचं काम इंग्रजांनी एका अपरिचित अधिकाऱ्याच्या हातात दिलं होतं सर सिरिल रेडक्लिफ. त्यांना ना भारताची संस्कृती माहीत, ना इथला भूगोल, ना समाजातील नातेसंबंध. त्यांच्या टेबलावर नकाशे होते, पण त्या रेषा कशा ओढल्या जातील हे ११ ऑगस्टलाही कोणालाच स्पष्ट नव्हतं. सीमा कुठून जाणार, कोणता भाग पाकिस्तानमध्ये जाणार आणि कोणता भारतात हे रहस्य स्वातंत्र्याच्या फक्त दोन दिवस आधी उलगडणार होतं.
पंजाब आणि बंगाल प्रांतात सांप्रदायिक तणाव वाढत चालला होता. लाहोर, अमृतसर, कलकत्ता, ढाका — या ठिकाणी भीती आणि अफवांचा बाजार भरला होता. गावोगाव लोक आपली शेती, जनावरं आणि घरं विकण्याचा प्रयत्न करत होते. काही जणांनी तर आधीच काफिले काढून दुसऱ्या बाजूला निघायला सुरुवात केली होती. रेल्वे स्थानकांवर लोक आपली माणसं वाचवण्यासाठी ताटकळत होते कुणी पश्चिमेला, कुणी पूर्वेला, पण सगळ्यांच्या डोळ्यात एकच प्रश्न उद्या आपण आपल्या मातीत असू की परक्या देशात?
दिल्लीच्या रस्त्यांवर तिरंगे झेंडे विकणारे, स्वातंत्र्यदिनासाठी कपडे रंगवणारे कारागीर दिसत होते. पण त्या झेंड्यांमागे एक काळं सावट होतं हजारो लोकांचं विस्थापन, घरं-जमिनींचं नुकसान आणि रक्तपाताची भीती.
११ ऑगस्टच्या या संध्याकाळी भारत स्वतंत्र होण्याच्या उंबरठ्यावर होता. पण हा उंबरठा पायाखाली नाजूक आणि काट्यांनी भरलेला होता. स्वातंत्र्याचं सोनं दिसत होतं, पण त्याच्यावर विभाजनाचा काळा पडदा पसरला होता.
पुढील भाग – १२ ऑगस्ट १९४७ : रक्ताची चाहूल – उद्या वाचा, फक्त ‘छावा’ न्यूज पोर्टलवर.
