भाग ८ – पेशव्यांची उत्क्रांती – शाहू महाराजांच्या स्वराज्यात नवे सिंहासन.

लेखक: सचिन मयेकर | छावा मराठी विशेष लेखमाला

 प्रसिद्धी दिनांक: ३ ऑगस्ट २०२५

प्रस्तावना:

शिवरायांचा वंश… संभाजी महाराजांचा तेज… आणि शाहू महाराजांचं धैर्य.

या तिन्ही अंगांचं एकत्रित रूप म्हणजेच स्वराज्याची नवी पहाट.

छत्रपती शाहू महाराजांच्या राजवटीत पुढे आलं एक नाव —

पेशवे!

पेशव्यांच्या माध्यमातून मराठा साम्राज्याला नवीन दिशा मिळाली,

आणि स्वराज्य दिल्लीच्या उंबरठ्यावर पोहोचलं!

शिवराय, संभाजी महाराज यांच्यानंतर मराठा साम्राज्य पुन्हा स्थिर होत होतं.

शाहू महाराजांना जाणवले की, स्वराज्य चालवण्यासाठी छत्रपतीबरोबरच एक मजबूत, विश्वासार्ह सहकारी व्यवस्थाही आवश्यक आहे.

त्यांना हवे होते विश्वासू, कर्तबगार आणि राजनिष्ठ सहकारी.

तेव्हा पुढे आले — बालाजी विश्वनाथ भट.

त्यांनी सातारच्या दरबारात आपली हुशारी दाखवली,

करप्रणाली, राजकारण, आणि मुघलांशी तह यामध्ये भूमिका बजावली.

शाहू महाराजांनी त्यांना पेशवेपद बहाल केलं

हाच झाला मराठा प्रशासनाच्या उत्क्रांतीचा पहिला टप्पा!

बालाजी विश्वनाथ यांचे पुत्र बाजीराव पेशवे

मराठा इतिहासातील एक पराक्रमी, पराकोटीचे रणझुंजार,

ज्यांनी आपली तलवार उत्तर भारतात इतकी घुसवली

की मुघल बादशहाही थरथर कापू लागला!

बाजीराव पेशवे हे केवळ लढवय्ये नव्हते,

ते रणनीतीचे मूर्तिमंत उदाहरण होते.

“छत्रपतीसाठी प्राण पणाला!”

हे वाक्य त्यांनी कृतीत उतरवलं.

शाहू महाराज आणि पेशवे हे केवळ “राजा-मंत्री” हे नातं नव्हतं,

तर हे होतं एक अतूट विश्वासाचं बंध!

शाहू महाराजांनी पेशव्यांना कारभाराची मोकळीक दिली,

पण त्याचवेळी जबाबदारीची जाणीवही रुजवली.

पेशवे निर्णय घेत, रणनीती आखत, सरदार नेमत,

पण सर्व यशाचं श्रेय छत्रपती शाहूंनाच जात असे

ही होती मराठ्यांच्या प्रशासनाची खासियत!

मराठा घोडदळ माळव्यापासून बुंदेलखंडापर्यंत धडक देऊ लागलं.

दिल्लीपर्यंत मराठा पगड्या फडकू लागल्या!

या सगळ्या मोहिमांमागे होता एकच विचार

“हिंदवी स्वराज्याचा झेंडा पुन्हा उंचावणं!”

हे साम्राज्य केवळ लढाया करून नाही मिळालं,

ते मिळालं विचार, प्रशासन, संयम आणि दूरदृष्टी यामुळे.

छत्रपती शाहू महाराजांनी पेशव्यांना संधी दिली.

पेशव्यांनी ती जबाबदारी म्हणून स्वीकारली

मराठ्यांच्या आत्म्याशी प्रामाणिक राहून!

शंभूराजांच्या बलिदानातून जी राख उरली,

तीच पुढे झालं

पेशवाईचं तेज!

शिवरायांचं स्वप्न फक्त गडकोटांपुरतं मर्यादित नव्हतं

ते होतं अख्ख्या भारताच्या राजसत्तेपर्यंत झेप घेण्याचं स्वप्न!

आणि त्या स्वप्नात छत्रपती शाहू आणि पेशवे हे दोन महान स्तंभ होते.

                टीप:

हा लेख ऐतिहासिक आधारावर आधारित असून, श्रद्धा, परंपरा व तथ्य यांचे संतुलित दर्शन घडवण्यासाठी लिहिण्यात आला आहे.