- साळाव ते तळेखार रस्ता – खड्ड्यांचा कहर, चिखलाचा थर – प्रवास म्हणजे जीव धोक्यात!
- रायगडमध्ये समुद्रात मोठी दुर्घटना – खांदेरी किल्ल्याजवळ मासेमारी बोट बुडाली, ५ जणांचा जीव वाचला, ३ जण बेपत्ता – शोध मोहीम युद्धपातळीवर सुरू
- मोबाईल चोरीच्या वादातून कोयत्याने हल्ला – महिला जखमी; रेवदंडा पोलिसात गुन्हा दाखल
- “सैयारा” : एक स्त्री, एक वेदना, एक अस्सल वास्तव!
• जागतिक भागीदारीचा शक्तिप्रदर्शन करणारा आरसा
• छावा • स्पर्धा परीक्षा विशेष • Aspirant
भारत हा आज केवळ एक प्रादेशिक शक्ती नसून जागतिक सुरक्षाव्यवस्थेतील एक महत्त्वाचा भागीदार बनत चालला आहे. 2025 या वर्षात भारताने विविध देशांशी आणि आंतरराष्ट्रीय संघटनांशी एकत्रितपणे जे 19 युद्धसराव (सैन्य सराव) पार पाडले, ते याचेच प्रत्यक्ष उदाहरण आहे. हे युद्धसराव केवळ लष्करी प्रशिक्षणापुरते मर्यादित नसून, त्यामध्ये रणनीती, भूराजकीय भागीदारी, आणि भारताचा जागतिक सामर्थ्याचा विस्तार दिसून येतो.
या युद्धसरावांचे महत्त्व काय?
स्पर्धा परीक्षांच्या दृष्टिकोनातून, युद्धसराव म्हणजे केवळ लष्करी कृती नव्हे, तर ते देशाच्या परराष्ट्र धोरणाचे, संरक्षण धोरणाचे आणि सामरिक रणनीतीचे प्रतिबिंब असतात. खालील मुद्दे यासाठी महत्त्वाचे आहेत:
- भारताची बहुपक्षीय भूमिका स्पष्ट होते
- इंडो-पॅसिफिक भागातील उपस्थिती मजबूत होते
- जमिनीवरील, हवाई, आणि नौदल क्षमतांचे परिक्षण होते
- रिअल-टाइम आपत्कालीन परिस्थितीतील समन्वयाची चाचणी
- भारताच्या ‘Act East’, ‘Neighbourhood First’ आणि ‘Security and Growth for All in the Region (SAGAR)’ या धोरणांना चालना
२०२५ मध्ये झालेल्या युद्धसरावांची सविस्तर यादी
- १. सूर्योदयन (१८ वी आवृत्ती) भारत × नेपाळ ३१ डिसें. २०२४ – १३ जाने. २०२५ सालझंडी, नेपाळ
- २. डेजर्ट नाईट भारत, लष्कर, हवाई दल, विशेष दल १६ ते १९ जाने. २०२५, भारत
- ३. एकुवेरिन (१३ वी आवृत्ती) भारत × मालदीव, ०२ ते १५ फेब्रु. २०२५ मालीफुशी, मालदीव
- ४. सावालिकन भारत × इंडोनेशिया, १० ते २३फेब्रु. २०२५ बिकानेर, राजस्थान
- ५. कोपसिंग नोडल सराव भारत × इंडोनेशिया, १५ ते २२ फेब्रु. २०२५ इंडोनेशिया
- ६. एमई गार्डियन (६ वी आवृत्ती) भारत × अमेरिका २५ फेब्रु. ते ०९ मार्च २०२५ भारत
- ७. कोम्फसर – नोडल सराव भारत × बांगलादेश १० ते १५ मार्च २०२५ बांगलादेश उपसागर
- ८. गरुड़ – XII भारत × किर्गिस्तान १० – २३ मार्च २०२५ किर्गिस्तान
- ९.वर्जन – 2025 भारत × फ्रान्स १९- २४ मार्च २०२५ अरबी समुद्र
- १०. प्रहार सराव भारतीय सैन्य, इंडो-तिबेटियन फोर्स २५-२७ मार्च २०२५ अरुणाचल प्रदेश
परीक्षाभिमुख ठळक मुद्दे :
✅ ‘इनिओकोस – 25’ (३१ मार्च – ११ एप्रिल, ग्रीस): भारत ग्रीससारख्या युरोपीय देशाशी लष्करी सहकार्य वाढवतो आहे. युरोपातील भारताचे सामरिक प्रवेशद्वार उघडते.
✅ ‘टायगर ट्रायम्प – 2025’ (१ – १३ एप्रिल): भारत-अमेरिका नौदल सराव, विशेषत: विशाखापट्टणममध्ये, हिंद महासागरात अमेरिकी सहभाग वाढण्याचा संकेत.
✅ ‘दुस्तलिक – 6’ (१६ – २८ एप्रिल, पुणे): भारत-उझबेकिस्तान सराव, मध्य आशियाशी घनिष्ठ संबंधांचे उदाहरण.
✅ ‘आर्मी-टु-आर्मी स्टाफ चर्चा’ (२४– २५ एप्रिल, नवी दिल्ली): सौदी अरेबियाशी लष्करी चर्चेसह संबंध अधिक दृढ.
✅ ‘नोमेडिक एलिफंट – १७ वी आवृत्ती’ (८ – ९ मे): भारत × मंगोलिया — चीनच्या प्रभावविस्ताराच्या पार्श्वभूमीवर महत्त्वपूर्ण.
✅ ‘अंतराळ अलायन्स नोडल सराव’ (१- ३ जून): भारत × युरोपीयन युनियन – पहिल्यांदाच स्पेस वॉरफेअर संदर्भातील सामरिक सराव.
मुख्य परीक्षेसाठी विश्लेषण कसे लिहावे?
प्रश्न: “भारताच्या लष्करी सरावांची भूराजकीय भूमिका स्पष्ट करा.”
उत्तर लेखनाचे स्वरूप :
- प्रस्तावना: भारताचे संरक्षण धोरण व लष्करी सराव
- मुख्य भाग:
- द्विपक्षीय व बहुपक्षीय भागीदारीचे विश्लेषण
- SAGAR, Act East, Indo-Pacific धोरणांचा प्रभाव
- भारताची सॉफ्ट पॉवर व हार्ड पॉवर कशी संतुलित होते?
- तांत्रिक, डिफेन्स इंडस्ट्रीमध्ये भारताची भूमिका
- निष्कर्ष: भारताचे युद्धसराव म्हणजे जागतिक धोरणात्मक परिपक्वतेचे चिन्ह
२०२५ हे वर्ष भारतीय लष्करासाठी जागतिक रणनैतिकतेच्या संदर्भात अत्यंत फलदायी ठरले आहे. लष्करी सराव हे केवळ सैन्य क्षमतेचे दर्शन नसून ते भारताच्या व्यापक परराष्ट्र आणि संरक्षण धोरणांचे कृतीशील दर्शन घडवतात. UPSCच्या सर्व Aspirants साठी हे युद्धसराव समजून घेणे अनिवार्य आहे — कारण यामुळे तुम्हाला भारताचा जागतिक दृष्टिकोन आणि राष्ट्रीय सुरक्षेचे धोरण समजते.
प्रश्न: “२०२५ मध्ये भारताने केलेल्या द्विपक्षीय आणि बहुपक्षीय युद्धसरावांचा आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील भारताच्या भूराजकीय भूमिकेवर काय प्रभाव पडतो?”
उत्तर लेखनाचा ड्राफ्ट:
प्रस्तावना:
सध्या जागतिक पातळीवर संरक्षण आणि सुरक्षा क्षेत्रात सहकार्याचे महत्त्व वाढले आहे. भारताने 2025 मध्ये 19 पेक्षा अधिक द्विपक्षीय व बहुपक्षीय युद्धसरावांमध्ये भाग घेतला, जे केवळ लष्करी सामर्थ्याचे प्रदर्शन नसून जागतिक पातळीवरील त्याच्या भूराजकीय प्रभावाचेदेखील निदर्शक आहे.
मुख्य मुद्दे:
०१. भारताचे जागतिक सामरिक स्थान मजबूत होते:
‘सूर्योदयन’ (नेपाळ), ‘एक्वुवेरिन’ (मालदीव), ‘डस्टलिक-6’ (उझबेकिस्तान) यासारख्या सरावांद्वारे भारताने दक्षिण आशिया, मध्य आशिया व हिंद महासागर क्षेत्रात आपली उपस्थिती अधोरेखित केली. ‘INIOCHOS-25’ (ग्रीस), ‘AIKEYME’ (टांझानिया) सारख्या सरावांमुळे भारताची युरोप व आफ्रिकेतील व्याप्ती वाढते.
०२ . रणनीतिक धोरणांना चालना:
‘Act East Policy’ अंतर्गत इंडोनेशिया, म्यानमार, किर्गिस्तान यांसह सराव. ‘SAGAR’ (Security And Growth for All in the Region) धोरणांतर्गत नौदल सराव (‘वर्जन-2025’, ‘टायगर ट्रायम्प’).
०३. सहकार्यात्मक सुरक्षाव्यवस्था उभारणी:
बहुपक्षीय सरावांमधून बहुराष्ट्रीय दहशतवादविरोधी क्षमता, समुद्रसुरक्षा, मानवी मदत आणि आपत्ती व्यवस्थापन यामध्ये समन्वय साधला जातो. स्पेस युद्धासंबंधी ‘अंतराळ अलायन्स नोडल सराव’ म्हणजे उच्च तंत्रज्ञान आधारित युगाची तयारी.
०४. उद्योग व संरक्षण क्षेत्राला चालना:
सरावांमुळे Make in India आणि Defence Exports या धोरणांना पाठिंबा. भारताची सुरक्षा क्षेत्रातील उत्पादन क्षमता व आत्मनिर्भरता वाढवण्याचा दृष्टीकोन दृढ.
आव्हाने:
- काही देशांशी समन्वयात धोरणात्मक मर्यादा.
- चीनसारख्या देशांचे युद्धसरावांवरील राजनैतिक दडपण.
- आर्थिक व मानवी संसाधनांची मर्यादा.
निष्कर्ष:
२०२५ मधील युद्धसराव हे भारताच्या ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ आणि ‘शांती व समन्वयाच्या धोरणांचे कृतीशील रूप आहेत. हे सराव भारताच्या लष्करी क्षमतांबरोबरच भूराजकीय विवेकशीलतेचे आणि धोरणात्मक परिपक्वतेचे प्रतीक ठरतात.
ता. क. :
याच प्रश्नाच्या विविध रूपांमध्ये खालीलप्रमाणे विचारले जाऊ शकते:
- “Discuss the role of bilateral military exercises in India’s defence diplomacy.”
- “How do joint military exercises help in enhancing India’s strategic depth?”
