- साळाव ते तळेखार रस्ता – खड्ड्यांचा कहर, चिखलाचा थर – प्रवास म्हणजे जीव धोक्यात!
- रायगडमध्ये समुद्रात मोठी दुर्घटना – खांदेरी किल्ल्याजवळ मासेमारी बोट बुडाली, ५ जणांचा जीव वाचला, ३ जण बेपत्ता – शोध मोहीम युद्धपातळीवर सुरू
- मोबाईल चोरीच्या वादातून कोयत्याने हल्ला – महिला जखमी; रेवदंडा पोलिसात गुन्हा दाखल
- “सैयारा” : एक स्त्री, एक वेदना, एक अस्सल वास्तव!
“अरण्यऋषींच्या सावलीत : निसर्गासह हितगुज साधण्याचा प्रवास“
• छावा, संपादकीय | २२ जून २०२५
निसर्ग प्रेम, संवर्धन आणि साहित्यातील अप्रतिम योगदानामुळे अरण्यऋषी मारुती चित्तमपल्ली (५ नोव्हेंबर, १९३२ ते १८ जून, २०२५) यांचे नाव महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय इतिहासात अमर झाले आहे. त्यांच्या निधनाने निसर्गप्रेमी आणि साहित्य क्षेत्राने एक महान मार्गदर्शक गमावला आहे. या वर्षी त्यांना त्यांच्या कार्यासाठी पद्मश्री पुरस्काराने गौरवण्यात आले होते. त्यांच्या जीवनाची आणि कार्याची कहाणी प्रेरणादायक आहे.
मारुती चित्तमपल्ली यांचे बालपण विदर्भातील चंद्रपूर जिल्ह्यात गेले. त्यांच्या घराजवळ असलेल्या घनदाट जंगलांमध्ये त्यांनी निसर्गाचा सहवास अनुभवला. पक्ष्यांचे किलबिल, वृक्षांच्या सावलीत खेळणे, आणि प्राणी-पक्ष्यांचे निरीक्षण करत त्यांनी निसर्गाचे अनेक पैलू उलगडले. या अनुभवांनीच त्यांच्या मनावर गारूड केले आणि निसर्ग हेच त्यांचे जीवनकार्य ठरले.
मारुती चित्तमपल्ली यांनी वनविभागात प्रशासकीय अधिकारी म्हणून काम केले. आपल्या कार्यकाळात त्यांनी निसर्ग संवर्धनाला प्रोत्साहन देणारे अनेक उपक्रम राबवले. वन्यजीवांच्या सुरक्षिततेसाठी त्यांनी विविध धोरणे आखली आणि अंमलात आणली. त्यांच्या या कार्यातून जंगलांचे रक्षण आणि संवर्धन यासाठी एक पायाभूत ढाचा उभा राहिला.
मारुती चित्तमपल्ली यांनी जागतिक स्तरावरही पर्यावरणीय समस्या मांडल्या. त्यांनी जंगलतोड, प्रदूषण, आणि जैवविविधतेच्या हानीबद्दल वारंवार इशारा दिला. त्यांचे कार्य जागतिक पर्यावरणीय चळवळींना प्रेरणा देणारे ठरले आहे.
“निसर्ग हा मानवजातीचा खरा आधार आहे. त्याचे संरक्षण करणे म्हणजे आपल्या भविष्याचे संरक्षण करणे” — असे त्यांचे ठाम मत होते. त्यांनी जीवनभर निसर्गाच्या संवर्धनासाठी विविध उपक्रम राबवले आणि लोकांपर्यंत या विचारांची पेरणी केली.
• निसर्गासंबंधी निरीक्षणे
चित्तमपल्ली यांनी प्राण्यांच्या जीवनशैली आणि वर्तनाचे निरीक्षण करताना अद्भुत वास्तव मांडले आहे. त्यांच्या निरीक्षणांपैकी काही महत्त्वाचे मुद्दे असे आहेत:
वानरे आणि दुष्काळ : वानरे खाल्लेली पाने, फळे, फुले यांचा चोथा गोळा करून त्यात मध मिसळून गोळे तयार करतात. दुष्काळाच्या वेळी पिलांसाठी ते झाडाच्या ढोलीत ठेवतात. म्हातारी वानरे दुष्काळात कळपाला निरोप देतात आणि एकमेकांच्या खांद्यावर हात ठेवून शांतपणे मृत्यूला सामोरे जातात. त्यांच्या वर्तनामागे “नवीन पिढीने जगावे” हा उद्देश असतो.
माकडे आणि शेकोटी : माकडे जंगलात शेकोटी तयार करतात. अर्धाएक तास ते शेकोटीभोवती बसतात. आदिवासींच्या मते, वानरे डोळ्यांनी त्या शेकोटीतील उष्णता शोषून घेतात. शेकोटीतील लाकडे नंतर जळत नाहीत, ज्यामुळे “वानरांची लाकडे, चुलीला साकडे” ही म्हण पडली असावी.
मधमाशा आणि पर्यावरण : मधमाशा निसर्गातील परागीकरण प्रक्रियेत महत्त्वाचा भाग घेतात. त्यांच्या हालचाली हवामानातील बदलांचे संकेत देतात.
मुंगूस आणि पिल्लांचे संरक्षण: मुंगूस पिल्लांना रस्ता ओलांडण्यासाठी शेपटी पकडायला लावतो. या वर्तनामुळे घार आणि गरुड पिल्लांवर हल्ला करत नाहीत.
उंदरांची हुशारी : उंदीर चोरी करण्यासाठी शिकवले जातात. त्यांच्या बिळांमध्ये रचलेल्या दगडांच्या पिलरमुळे ते शत्रूपक्षी आहे का, हे पाहून सावधगिरीने बाहेर पडतात.
हत्तींची मृत्यू प्रक्रिया : हत्ती म्हातारे झाल्यावर कळपातून वेगळे होतात आणि डोहात जलसमाधी घेतात. हत्तींचे मृत शरीर जंगलात सापडत नाही, कारण अन्य हत्ती त्यांना डोहात नेऊन टाकतात.
मुकना हत्ती आणि मोर: हस्तिदंत नसलेला हत्ती “मुकना” म्हणवला जातो. हस्तिदंतांची शिकार थांबवण्यासाठी हा “जेनेटिक बदल” आहे. पिसारा नसलेल्या मोराला “मुकना मोर” म्हणतात, ज्याला मोरनाचीत प्रवेश नसतो.
• साहित्य सेवा
मारुती चित्तमपल्ली हे उत्कृष्ट लेखक होते. त्यांनी निसर्ग, पक्षी, आणि पर्यावरण यांसारख्या विषयांवर अनेक ग्रंथ लिहिले. यामध्ये
- ०१. ऋतुपर्व
- ०२. पक्षी
- ०३. जंगलाच्या वाटा
- ०४. निसर्गाची भाषा
- ०५. वन्यजीवांचे जीवनचक्र
- ०६. पक्षी निरीक्षण
- ०७. निसर्गमित्र
- ०८. प्रकृतीचे दर्शन
- ०९. अरण्य रक्षणाचे सूत्र
- १०. वन्यजीवनातील कहाण्या
अशा अनेक ग्रंथसंपदेचा समावेश आहे. निसर्ग आणि साहित्य यांच्या सेवेसोबतच अरण्यऋषींनी २००६ मध्ये अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे सभापतीपदही भूषविले आहे.
• सन्मान आणि गौरव
स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर त्यांच्या कार्याबद्दल उच्च अभिप्राय व्यक्त करण्यात आले. त्यांचे कार्य प्रेरणादायक असल्याचे पर्यावरण तज्ञांनी वारंवार नमूद केले आहे. जागतिक स्तरावर त्यांनी पर्यावरणीय समस्या प्रभावीपणे मांडल्याने त्यांना अनेक मंचांवर सन्मानित करण्यात आले. त्यांना ‘वनभूषण’, ‘शरद जोशी पुरस्कार’, ‘साहित्य अकादमी पुरस्कार’, यांसारखे अनेक मान्य पुरस्कार मिळाले असून याच वर्षी (२०२५) पद्मश्री पुरस्काराने त्यांच्या कार्याचा सर्वोच्च गौरव करण्यात आला.
आपल्या अखेरच्या काळातही ते निसर्गाबद्दल चिंतित होते. “निसर्ग वाचविणे म्हणजे मानवी अस्तित्व वाचविणे” असे त्यांनी आपल्या शेवटच्या शब्दांत नमूद केले. त्यांच्या या विचारांनी अनेकांना प्रेरणा दिली आहे.
निधनानंतर मान्यवरांची मते
मारुती चित्तमपल्ली यांच्या निधनानंतर अनेक मान्यवरांनी त्यांच्याबद्दल आदरयुक्त भावना व्यक्त केल्या. महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री यांनी सांगितले की, “मारुती चित्तमपल्ली यांचे जीवन हे निसर्ग आणि साहित्यप्रेमाचा आदर्श आहे. त्यांचे कार्य पुढील पिढ्यांना प्रेरणा देईल.”
प्रसिद्ध पर्यावरण तज्ज्ञांनी त्यांना “भारतीय निसर्ग साहित्याचा आधारस्तंभ” म्हणून संबोधले. साहित्यिक क्षेत्रातील मान्यवरांनी नमूद केले की, “चित्तमपल्ली यांनी निसर्गाला शब्दरूप देऊन त्याचा आत्मा जिवंत ठेवला.”
लोकप्रिय पक्षी निरीक्षकांनी त्यांच्या कार्याचा गौरव करताना म्हटले, “पक्षी आणि निसर्ग यांच्यावरच्या त्यांच्याशिवाय आता शून्यता जाणवेल.” अशा प्रकारे, त्यांच्या कार्याची आणि विचारांची उंची समाजाच्या विविध स्तरांवर अधोरेखित झाली आहे.
मारुती चित्तमपल्ली यांच्या आठवणी आणि कार्य पुढील पिढ्यांसाठी मार्गदर्शक ठरतील. त्यांच्या साहित्य व निसर्गप्रेमाने आपल्याला निसर्गाशी पुन्हा एकरूप होण्याची शिकवण दिली आहे. त्यांचे जीवनकार्य आणि विचार हीच त्यांच्यासाठी खरी श्रद्धांजली आहे.
